Hoofdstuk 2: Eenheden in taal en spraak; versprekingen

Eenheden in taalkundige hiërarchie
Taalkundige vs fonetische eenheden
Wat versprekingen ons kunnen leren
Spraakproductie: plan vs programma
Analyse van versprekingen
Beperkingen op mogelijke versprekingen
Psychologische realiteit van taalkundige eenheden?
Modulariteit van het mechanisme

Preview samenvatting (3 van de 5 pagina's)

Hoofdstuk 2: Eenheden in taal en spraak; versprekingen
Eenheden in taalkundige hiërarchie
Morfosyntactische hiërarchie:
Alinea > zin > woordgroep > woord > morfeem
 Morfeem = kleinste taaleenheid met eigen isoleerbare betekenis.
 Morfemen gecombineerd tot woorden
 Woorden gecombineerd tot woordgroepen
Klankvormelijke hiërarchie:
Syllabe > foneem > allofoon
Foneem = kleinste in de tijd afgrensbare klankvormelijke eenheid, het is de verzameling van alle
mogelijke verschillende manieren om een bepaalde klank in een taal uit te spreken.
Allofoon = concrete realisatie van een spraakklank.
Fonemen gecombineerd tot syllaben
Opeenvolging van klanken in syllabe niet willekeurig
o Geen syllabe zonder klinker
o Begin van syllabe: max. 3 medeklinkers
o Einde van syllabe: max. 4 medeklinkers
Foneem
Allofoon
Taal
spraak
Abstract
Concreet
/…/
[…]
Eindig
oneindig
Syllabe + syllabe = voet
Voet =
1 sterke syllabe (beklemtoonde)
1 zwakkere syllabe (onbeklemtoonde)
Sterkte < duur
Voet + voet = prosodisch woord
1 beklemtoonde & 1 onbeklemtoonde voet
Bepalen ritmische structuur van een woord
Taalkundige vs fonetische eenheden
Taalkundige eenheden = in de geest, het zijn mentale eenheden, spraakeenheden zijn fysisch (=
registreerbare en meetbare verschijnselen).
 Taaleenheden zijn invariant
 Taalkundige bouwstenen, zoals fonemen en morfemen zijn eindig in aantal. Aantal
spraakklanken even groot als aantal keren dat eenheid is uitgesproken.
 Taaneenheden zijn discreet, maar in de weergave in spraakgeluid continu. Men spreekt in
vloeiende bewegingen waardoor de klanken zo in elkaar overlopen
Wat versprekingen ons kunnen leren
De taalkundige heeft een klankeenheid, zoals een foneem, nodig als abstracte verzameling van alle
mogelijke manieren om een spraakklank uit te spreken, omdat hij anders een oneindig aantal
verschillende geluiden zou moeten opnemen in zijn grammatica.
Ze nemen het bestaan van een syllabe aan omdat ze daarmee handig een schema krijgen om uit te
drukken hoe een taal de medeklinkers groepeert rond een klinker.
We kunnen de werking van de menselijke geest bij het voortbrengen van spraak niet direct
observeren. Het blijft een black box. We kunnen enkel waarnemen wat eruit komt.
Om deze reden heeft het inventariseren, rubriceren en verklaren van ontsporingen van normaal
spraakproductieproces (= versprekingen) veel aandacht gekregen in de taalpsychologie en fonetiek.
Het gaat hier vooral over onschuldige ontsporingen = fouten die de spreker zelf ook wel hoort en
meteen corrigeert. Bij dit type verspreking is het duidelijk wat ze voorgenomen hadden om te
zeggen.
Spraakproductie: plan vs programma
Het is normaal dat een spreker aan het begin van een zin al in detail overziet welke woorden en
welke klanken hij in welke volgorde naar buiten zal brengen. Dit alles is opgenomen in een ruw plan.
Belangrijkste betekenisaspecten van de cruciale concepten hierin opgenomen
Volgorde waarin de concepten ter sprake komen ligt vast
Nog geen keuze gemaakt over specifieke woorden
Zinsmelodie en accentplaatsen wel in plan opgenomen
Ruwe plan wordt geconcretiseerd in een programma, reeksen van bewegingsinstructies die vanuit
het brein verzonden moeten worden naar de spraakorganen.
Programma direct gespecificeerd op het niveau van de individuele klank
Ze kiezen eerst voor inhoudswoorden, die ze daarna tot zinnen smeden door invoeging van
functiewoorden
Wanneer woorden in volgorde zijn geplaatst, worden ze in een volgend stadium in detail
gespecificeerd in termen van individuele klanken
Analyse van versprekingen
Versprekingen in 2 hoofdcategorieën:
Versprekingen ontstaan doordat de spreker een verkeerde keuze maakt bij de concretisering
van zijn plan, dus de fouten in de woordkeuze (selectiefouten)
Versprekingen ontstaan door een fout in de uitvoering van een op zich correct samengesteld
programma (programmafouten)
Selectiefouten
Bij de uiteindelijke woordkeuze hebben beide woordkandidaten zich zo sterk opgedrongen dat de
spreker per ongeluk een niet – bestaand, nieuw woord heeft gevormd = syncrasie /
woordversmelting
Versmelting kan ook voorkomen bij 2 woorden die ook vormelijk een overeenkomst tonen.
Een selectiefout leidt niet tot een versmelting van gelijkwaardige concurrenten, maar wordt binnen
de kandidatengroep een verkeerde mogelijkheid gekozen.
Juist alternatief = target / doel
De geselecteerde kandidaat = intruder / indringer
Een bijzondere soort selectiefout: malapropisme = sterke klankvormelijke overeenkomst tussen doel
en indringer zonder enige betekenisovereenkomst.
Programmafouten
Nadat de benodigde woorden zijn geselecteerd moet o.b. daarvan een programma van
bewegingsinstructies worden samengesteld waarmee de spraakorganen kunnen worden
aangestuurd.
Naast doel en indringer hebben we nu ook de oorsprong:
Grootte van de eenheid
o Betekenisvolle niveau (woord / morfeem)
o Betekenisloze niveau (syllabe / foneem)
Resultaat van de verspreking
o Insertie (toevoeging)  22%
o Deletie (weglating)  3%
o Substitutie (vervanging)  75%
o Transpositie (verschuiving)
o Permutatie (verwisseling)
Oorsprong – indringerrelatie bij de verspreking
o Anticipatie (indringer verschijnt eerder dan zijn oorsprong)  75%
o Perseveratie (indringer verschijnt later dan zijn oorsprong)  19%